مناقشات مرزی ایران و عراق که سابقه تاریخی و ماقبل انقلاب دارد، با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران به اوج خود رسید.

صدام بر اساس خوی سلطه گری و تجاوز طلبانه خود و با این خیال که نظام نوپای جمهوری اسلامی در مرحله گذار از نظام شاهنشاهی به دوران جدید، از انسجام ملی، امنیتی و نظامی لازم برخوردار نیست؛ سعی نمود از همان ابتدای پیروزی انقلاب با حمایت از نیروهای معارض انقلاب و ایجاد ناامنی در مرزهای غرب، شمال غرب و جنوب ایران، زمینه های تزلزل در ساختار امنیتی و جغرافیایی ایران و نهایتاً شروع تهاجم گسترده خود را فراهم آورد.

مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس مصمم است که در چندین شماره روند تحولات مربوط به ناامنی در مرزهای ایران توسط عراق و واکنش ایران به این تعرضات مرزی را تا ۳۱ شهریور ۱۳۵۷ یعنی روز آغاز تهاجم گسترده عراق به ایران بررسی کند:

همراهی مردم با نظامیان

از نیمه اول سال ۱۳۵۹ به ویژه تابستان و شهریورماه، قصر شیرین به شهری جنگ زده تبدیل شد که نیمی از آن نیز خالی شده بود. همچنین با کمبود جدی سوخت و بنزین و در بسیاری از روزها با قطع آب و برق روبرو گردید. بااین حال برخی از کسبه و متدینان و انقلابیون مصمم بودند در هر شرایطی در شهر بمانند و زندگی را در شهر رونق بخشند. حتی برخی از آنان برای دلگرمی نیروهای نظامی، میوه و شربت تهیه و بین آنان پخش می کردند. بعضی هم مغازه های خود را باز می گذاشتند تا مردم و سربازان با خرید از آنان، مایحتاج خود را تهیه کنند.

هوشنگ رضایی از کسبه در این مورد می گوید: ما می رفتیم هندوانه و صیفی جات می خریدیم و می بردیم به نیروهای ارتشی که در منطقه مستقر بودند می دادیم. می گفتیم تابستان است و هوا گرم؛ نیروها اذیت نشوند.

فقر اقتصادی و فرهنگی و بافت جمعیتی منطقه که از ادیان و فرقه های مختلف شکل گرفته بود، فرصت مناسبی برای گروه های ضدانقلاب ازجمله افراد فراری رژیم شاهنشاهی فراهم کرده بود تا با سوءاستفاده از تعصبات عشایر منطقه آنجا را ناامن کنند، اما عده ای از مردم که به انقلاب و جمهوری اسلامی علاقه و تعهد داشتند، در مقابل تحرکات آنان ایستادگی و با خواسته هایشان مخالفت می کردند. بااین حال گروه های ضدانقلاب برای دسترسی به اهداف خود از هیچ اقدامی در جهت ایجاد ناامنی دریغ نمی کردند

اشغال خان لیلی

در شهریورماه ۱۳۵۹ حجم حملات دو طرف به ویژه ارتش عراق به طور بی سابقه ای افزایش یافت و با اشغال منطقه خان لیلی حملات دشمن شدیدتر هم شد...

ارتش عراق با درک اهمیت منطقه خان لیلی و جایگاه آن در جنوب قصر شیرین و شرق خانقین و با توجه به عبور تنها جاده ارتباطی قصر شیرین-نفت شهر از آن، منطقه عمومی قصر شیرین و نفت شهر را در روزهای ۱۵ و ۱۶ شهریور، آماج حملات هوایی و زمینی خود قرار داد.

تلاش برای تصرف پاسگاه خان لیلی که با تهاجم هوایی عراق از ۱۵ شهریور آغازشده بود، با حمله زمینی نیروهای عراقی و برتری آنان در ۱۶ شهریور نیز ادامه یافت. گستردگی و شدت حملات در این روز بی سابقه بود و مناطق مرزی خان لیلی، نفت شهر، قصر شیرین و پاسگاه های اطراف آن زیر آتش سلاح های سنگین و هدف حمله بالگردها و هواپیماهای عراق قرار گرفتند.

گفتنی است نیروهای عراقی که با ۷ بالگرد پشتیبانی می شدند، پس از محاصره منطقه خان لیلی، پاسگاه های چغاحمام، تپه گل، تنگاب، زینل کش و امینه را تصرف کردند.

بنی صدر درگیر جنگ قدرت در داخل

بنی صدر در ۱۷ شهریور ۱۳۵۹ به مناسبت سالروز بزرگداشت شهدای ۱۷ شهریور در میدان شهدا (ژاله سابق) سخنرانی کرد. این در حالی بود که ارتش عراق در ۱۶ شهریور، بخشی از خاک ایران را در منطقه خان لیلی اشغال کرده بود و نیروهای خودی و مردم ساکن در منطقه در شرایط بسیار سختی به سر می بردند، اما او بدون کوچک ترین اشاره ای به اوضاع بغرنج منطقه مرزی، همچنان به دنبال جنگ قدرت بود.

نیروهای وفادار درگیر مقابله با تجزیه طلبی و کنترل نیروهای مخالف

با وجود هشدارهای امام خمینی مبنی بر کسب آمادگی در برابر تهدیدهای احتمالی ابرقدرت ها، مسئولان سیاسی پیرو امام در داخل کشور در بعد نظامی همچنان درگیر سرکوب تحرکات تجزیه طلبانه نیروهای ضدانقلاب و در سطح سیاسی نیز به فکر کنترل جریان های مخالف تفکرات امام بودند.

تداوم حملات عراق به نقاط مرزی ایران/روزشمار دو هفته پایانی قبل از جنگ

در ۱۷ شهریور بر اساس گزارش هنگ ژاندارمری قصر شیرین، پاسگاه برج احمدی از ساعت ۷ تا ۱۷ زیر آتش توپخانه ارتش عراق قرار گرفت.

صبحگاه ۱۸ شهریور با حمله ۴ میگ عراقی به پاسگاه های تنگاب نو، ولد کشته و ایستگاه رادیو و تلویزیون قصر شیرین آغاز شد که موجب خسارت هایی شد. علاوه بر این شهر قصر شیرین و مواضع نیروهای خودی بین پاسگاه های ولد کشته و خسروی زیر آتش گلوله های توپ ارتش عراق قرار گرفت. ساعت ۸: ۳۰ نیز مواضع نیروهای خودی در نفت شهر هدف حمله ۲ میگ عراقی که در ارتفاعات پرواز می کردند؛ قرار گرفت.

از نیمه دوم شهریور، به ویژه از ۱۶ تا ۲۰ ام این ماه تجاوزهای مرزی عراق شدت یافت، طوری که ساعت ۱۱ صبح ۱۸ شهریور سرتیپ فلاحی جانشین رئیس ستاد مشترک ارتش، سرتیپ قاسمعلی ظهیر نژاد فرمانده نیروی زمینی و سرهنگ فکوری فرمانده نیروی هوایی، برای هماهنگی و بررسی درگیری های اخیر مرزی وارد کرمانشاه شدند و جلسه ای تشکیل دادند. در این جلسه رئیس ستاد مشترک، فرمانده لشکر ۸۱ زرهی کرمانشاه و فرمانده سپاه پاسداران منطقه ۷ نیز حضور داشتند، اما به دلیل شرایط حاکم بر نیروهای نظامی، اقدام اساسی و بازدارنده ای صورت نگرفت.

برخلاف نیروهای خودی، دشمن با توجه به اهداف پیش رو، از آمادگی مناسبی برخوردار بود. ارتش عراق از یک سو علاوه بر تقویت نیرو و تحکیم مواضعش با انجام دادن شناسایی های گسترده، اطلاعات لازم را درباره استعداد و گسترش، وضعیت زمین و عوارض آن به دست آورده بود. همچنین این اطلاعات را با کمک سران فراری کشوری و لشکری شاه و گروه های ضدانقلاب تکمیل کرده بود.

واحد اطلاعات سپاه پاسداران در گزارشی درباره همکاری نیروهای ضدانقلاب با عراق اعلام کرد: در هریک از پاسگاه های مرزی عراق، تعداد ۳۰ نفر از افراد مسلح ضدانقلاب ایرانی زیر نظر فرمانده پاسگاه و استخبارات مستقرشده اند.

در واقع درگیری هم زمان نیروهای ایران با افراد ضدانقلاب داخلی و دشمن خارجی، توان نظامی قوای خودی را تجزیه کرده بود و همین موضوع سبب حضور پررنگ تر گروه های ضدانقلاب در منطقه شده بود.

اخبار روز ۲۱ شهریور ۱۳۵۹ بر تقویت چشمگیر نوار مرزی عراق از طریق استقرار نیرو و واحدهای زرهی دلالت دارد.

ساعت ۱۳ مورخه ۲۲ شهریور نیز جاده سرپل ذهاب به قصر شیرین زیر آتش توپخانه ارتش عراق قرار گرفت و عبور و مرور از این جاده به مدت دو ساعت قطع شد.

سرکشی بنی صدر از نقاط مرزی کرمانشاه

همچنین در این روز، ابوالحسن بنی صدر رئیس جمهور، محمدعلی رجایی نخست وزیر، محمدجواد فکوری وزیر دفاع، سرتیپ فلاحی جانشین رئیس ستاد مشترک و سرتیپ قاسمعلی ظهیر نژاد فرمانده نیروی زمینی ارتش از ایلام و کرمانشاه بازدید کردند و ساعت 11:30به همراه بهروز ماکویی استاندار کرمانشاه و فرماندهان نظامی منطقه وارد پادگان ابوذر شدند. سپس با تشکیل جلسه ای در این پادگان، آمادگی رزمی و نحوه عملکرد نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران را در نوار مرزی کرمانشاه بررسی کردند. بعد از جلسه نیز عازم مناطق مرزی شدند و علاوه بر بازدید از جبهه ها و سنگرهای نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران، بیش از ۴ ساعت با پاسداران، درجه داران و افسران گفت وگو کردند. سپس به وسیله بالگرد به کرمانشاه بازگشتند و ساعت ۱۸: ۲۰ در محل ستاد مشترک عملیات غرب کشور، جلسه نهایی بررسی اوضاع منطقه را تشکیل دادند.

در بازدید رئیس جمهور از کرمانشاه، او دو تن از درجه داران ارتش را که موفق به سرنگونی ۲ میگ عراقی در نوار مرزی شده بودند، با یک درجه ترفیع تشویق کرد.

ساعت ۲ بامداد ۲۵ شهریور هم نیروهای ضدانقلاب به ساختمان سپاه پاسداران قصر شیرین حمله کردند و پس از ۲ ساعت درگیری، با مقاومت پاسداران متواری شدند. همچنین در این روز ساختمان هنگ ژاندارمری قصر شیرین هدف آتش توپخانه دشمن قرار گرفت.

از ۲۵ شهریور ۱۳۵۹ به بعد، تحرکات و نقل و انتقالات نظامی و تجاوزهای ارتش عراق، افزایش یافت. تقویت پاسگاه ها و پایگاه های مرزی عراق نیز بیشتر شد.

در ۲۶ شهریور، قصر شیرین و مواضع نیروهای خودی در اطراف شهر، سه بار زیر آتش نیروهای عراقی قرار گرفت. علاوه بر این، مواضع نیروهای خودی مستقر در پاسگاه تنگاب نو نیز هدف آتش توپخانه دشمن قرار گرفت که ۲ نفر شهید و ۱۷ نفر مجروح شدند.

در ۲۷ شهریور نیز بر اساس گزارش های هنگ ژاندارمری قصر شیرین، پاسگاه های خسروی، تنگاب نو و ولد کشته زیر آتش توپخانه ارتش عراق قرار گرفتند.

در ۲۸ شهریور ژاندارمری قصر شیرین در گزارش هایی اعلام کرد: تعداد ۲۰ دستگاه تانک ارتش عراق از طرف سید برزو به طرف پاسگاه های ولدکشته و تنگاب نو حرکت کرده و در ۳۰۰ متری پاسگاه تنگاب نو مستقرشده اند.۵ دستگاه تانک عراقی نیز روبروی پاسگاه خسروی در ۲ کیلومتری نوار مرزی مستقرشده اند.

در ۲۹ شهریور نیز هواپیماهای عراقی از ساعت ۸ تا ۱۱ در ۴ نوبت به منطقه مرزی سومار حمله کردند و ارتفاعات منطقه را با راکت های خود هدف قرار دادند

در ۳۰ شهریور، نوار مرزی سرپل ذهاب و قصر شیرین، صحنه درگیری بین نیروهای عراقی و نیروهای ایرانی بود. علاوه بر این شهر قصر شیرین ساعت ۲۱ زیر آتش شدید توپخانه ارتش عراق قرار گرفت و بیش از ۲۰۰ گلوله به آنجا اصابت کرد.

نقل و انتقالات زمینی دشمن نیز گسترش چشمگیری یافت و انبوه قوای آماده عراقی و شتاب آنان، از حمله عراق در روزهای آتی حکایت داشت.

حمله سراسری

سرانجام ارتش عراق در ۳۱ شهریورماه ۱۳۵۹ با ۱۹۲ هواپیمای جنگنده نیروی هوایی و ۱۲ لشکر زرهی و پیاده و تیپ های مستقل، تجاوز به مرزهای سه استان کرمانشاه، ایلام و خوزستان را شروع کرد و در این میان ۳ لشکر زرهی و پیاده را برای اشغال اهدافی در غرب استان کرمانشاه به کار گرفت.

منبع:

احمدی، اسدالله، دست های خالی پاهای خونین (تاخت وتازهای ضدانقلاب و ارتش عراق در قصر شیرین، سرپل ذهاب و گیلان غرب)، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، چاپ اول ۱۳۹۸، صفحات ۱۲۶، ۱۳۱، ۱۳۲، ۱۸۰، ۱۸۲، ۱۸۳، ۱۸۴، ۱۸۵، ۱۸۶، ۱۸۷، ۱۸۸، ۱۹۰، ۱۹۱، ۱۹۲